[Turkmath:1967] Yoneylem arastirmasi

[Uluğ Çapar]

Sevgili Yılmaz,

Ödüllü soruna şu ana kadar sadece tek bir esprili yanıt sayın Hüseyin
Eğinç'ten geldi.
Başka yanıt geleceğe de benzemiyor.

Ben bu terimin türetiliş sürecine  şahit olmuş, hatta süreç içinde bulunmuş
biri olarak değerli liste üyelerine bu konuda bilgi vermekle yükümlü
hissettim
kendimi. Benim tabii ödülü istemem çok garip olur, Hüseyin Eğinç'e ise
"Şener Şen-Kemal Sunal" espri ödülü verilebilir !

Bu terimi geliştiren kişi şu anda turkmath listesinin üyesidir, arada
yazılar da yazar. fakat "bu terimi ben ürettim" demek tevazuu ile
bağdaşmaz. Onun için bu sessizliğini doğal karşılamak lazım.

Bu terimi üreten kişi sayın Prof.Dr. Barış Kendirli'dir !Yani 'Operations
Research'
= (OR) dalının Türkçe isim babası, Yöneylem kelimesinin mucidi Barış
Kendirli'dir.
Hikaye kabaca şöyle :

Bundan yaklaşık yarım asır kadar once ! (daha doğrusu 51,5 yıl once)
Turkiye'nin
OR konusundaki ilk PhD si Halim Doğrusöz TÜBİTAK bünyesi içinde ilk OR
ünitesini kurdu. Verdiği ilana başvuran 100 civarında adaydan 5 kişiyi
kurucu kadroya dahil etti. Bu 5 genç bendeniz, Emin Gezen, Barış Kendirli,
Muhittin Oral ve Çelik Parkan'dan oluşuyordu, (her yaşlı insan vakti ile
gençtir !)
Ben, Bariş ve Çelik İTÜ çıkışlı mühendislerdik. Emin Fransa'da
tekstil mühendisliği tahsili yapmıştı ve OR konusunda biraz birikimi vardı.
Muhittin ise O.D.T.Ü. de yönetim bilimleri okumuştu. Bu unite devlet
kurumlarından ve  endüstriden uygulamalı projeler almağa başladı. En önemli
ikisi Keban barajı inşaatı iş planlaması ve Sümerbank
reorganizasyonu idi. Keban barajındaki 3000 e yakın proje kaleminin optimal
bir zamanlama ve iş sırası  içinde yürütülmesi için CPM , PERT ve rassal
CPM gibi teknikleri uygulamağa çalışmıştık. Ha keza Sümerbank'ta da
benzer araştırmalar söz konusu idi.

Her şey iyi fakat OR'ın Türkçe karşılığı olarak kullanılan "Harekat
Araştırması"
terimi biraz garipseniyordu. Gerçekte Genel Kurmay içinde böyle bir birim
de vardı.
"Harekat" çoğul eki dahil bütünü ile Arapça idi. Ordu ve savaşı
çağrıştıryordu.
Kullanılan diğer karşılıklar "operasyonel araştırma" ve "işlemler
araştırması" idi.
Bunların ilki konuyu ordudan alıp hastaneye sokuyordu (!), ikincide ise
"işlem" lafı çok geneldi, hiç bir şey ifade etmiyordu. "Operations
Research"in meta-mot tercümesi için de başka bir yol gözükmüyordu. Onun
için dendi ki
dalın adını tercüme etmeğe çalışmak yerine dalı yeniden tanımlayalım.
Bunun için bizlerden ve ilgili kişilerden öneriler istendi. Öneriler
toplandı
ve karar için konu ile ilgili herkes (bizim ünite, Genel Kurmay'da harekat
Araştırması şubesi başkanı Albay Mehmet Karavelioğlu , İTÜ ve İstanbul
Üniversitesi 'nde konu ile biraz uzaktan da olsa ilgili Prof.lar  Faruk Akün
ve İlhami Karayalçın, ayrıca dil kousunda Türk Dil Kurumu'nda bir iki
uzman bir konferansa davet edildi. Dil konularına da meraklı arkadaşımız
Barış Kendirli bu konferansa
iki öneri ile geldi : "Erek-izlem araştırması" ve "Yöneylem Araştırması".
Ayıplı kelimeleri de çağrıştıran ilk öneri beğenilmedi, fakat ikincisini
yani "Yöneylem Araştırması" nı herkes tuttu. Türk Dil Kurumcuları da
kelimeyi
çok fonetik ve telaffuzu kolay buldular. Böylece "Yöneylem Araştırması" adı
resmileşmiş oldu. Dönemin aşırı sol dergisi YÖN ile bağlantılı gözüktüğü
için dönemin siyasilerinden tepkiler geldi, fakat Halim Doğrusöz onları
gayet güzel ikna etmesini bildi ve isim pekişti.

Halim Bey'in doktora hocası OR dalının kurucularından Russel Ackoff idi.
Halim Bey Yöneylem Araştırması kelimesinin macerasını kendisine
naklettiğinde  Ackoff bunun İngilizce tercümesini sormuş. Halim Bey de
"Research on Directed Actions" diye İngilizce'ye çevirince Ackoff
"Oho, that is much better than English name" demiş ve eklemiş
"that means research on purposeful actions" (Kaynak : Halim Doğrusöz
: Yöneylem Araştırması serüvenim ; YAD yayınları, 2009).

Peki sonra TÜBİTAK'ın Yöneylem Araştırması Ünitesine ne oldu ?
Ben, Barış Kendirli ve Emin Gezen matematik sevgilerimize mağlup olarak
bir sure sonra birimden ayrıldık, matematik doktoraları yaptık. Bizlerden
sonra
Merih Celasun, Ömer Saatçioğlu, Ünver Çınar ve daha genç jenerasyondan
Çağlar-Sibel Güven , Osman Oğuz, Gündüz Ulusoy Halim Doğrusöz'ün meşalesini
daha uzaklara taşıdılar.  Barış Kendirli yakın zamanlara kadar Fatih
Üniversitesi Matematik Bölümü başkanı idi. Muhittin Oral endüstri
mühendisliği doktorası yaptı, daha sonraları Sabancı Üniversitesi kurucu
dekanlarından oldu. Emin Gezen Dünya Sağlık Teşkilatında görevde iken
Afrika'da ciddi bir felç geçirdi.
Halen Cenevre'de WHO  gözetiminde tedavisi sürüyor. Çelik Parkan da
OR doktorası yaptı, Hong Kong dahil bir çok ülkede görev yaptı ama şu anda
izini kaybetmiş durumdayız. Bendeniz O.DT:Ü de 15, Yarmouk Üniversitesi
(Ürdün)'nde
5, Bilkent'te 3, Doğu Akdeniz Üniversitesi (K.K.T.C.) 'nde 12 , Sabancı'da
7 yıl çalıştıktan sonra emekli oldum.  28 ci Ulusal  Matematik  Sempozyumu
(Antalya) 'nda üç konuşma ile özetini vermeğe çaliştığım "Genelleştirilmiş
Fonksiyonların 4 yüzü : doğrusal, doğrusal olmayan, rassal ve sonsuz
boyutlu distribüsyonlar"
başlıklı kitabımı tamamlamağa çalışıyorum (yani Schwartz distribüsyonları
(linear) ve ötesi). Bu konuda benimle yazışmak isteyen olursa mutlu olurum.

Yöneylem Üniversityesi TÜBİTAK'ın biraz yanlış kararı ile 1973 te Gebze'deki
Endüstriyel ve Uygulamalı Araştırmalar bölümüne taşındı ve çöküşe   geçti.
Daha sonra Muhittin Oral Ünitenin başına geçti ama çöküşe engel olamadı.
Ona karsın O.D.T.Ü de gene Halim Hoca'nın girişimleri ile İstatistik ve
Yöneylem Bölümü ve SİBAREN (Sistem Bilimleri Araştırma Enstitüsü) kuruldu.

George Dantzig'e gelince Yöneylem Araştırmasının en önemli matematiksel
silahlarından Linear Programming  (LP) e bulduğu Simplex algorithması
ile (1947) en önemli katkıyı yapan araştırmacı.

LP de genelde maximize veya minimize edilmesi (ya da optimize) istenen
n değişkenli bir objective fonksiyonu var. Fakat Constrained Maxima-Minima
nın
daha genel bir hali olarak bu değişkenler eşitsizlikler ile verilen
(diyelim ki
m tane) kısıtı sağlamak zorunda. Bu kısıtlar zaman sınırlamalarını, ya da
kıt para, enerji veya  endüstriyel girdileri temsil ediyor olabilir. Bu
eşitsizlikler
genelde n boyutlu uzayın konveks bir politopunu belirler. Choquet teorisi
ile
de bağıntılı olarak objective fonksiyonunun optimal değerlere bu konveks
politopun "extreme" noktalarının birinde ulaştığı biliniyor. İşte Dantzig'in
bulduğu algoritma bu konveks politopun bir extreme  noktasından diğer
extreme noktasına giderek fonksiyonun max veya min. unun nispeten az
adımda bulunma yöntemini veriyor. LP teorisi ve de simplex algoritması
belki de bütün uygulamalı matematiğin en estetik buluşlarından biri..
Fakat gel gör ki bilgisayar bilimlerinin gelişmesi ve de kompleks
sistemlerde değişken sayısının çok fazla olması halinde LP nin simplex
ile çözümü çok bilgisayar zamanı alıyor (üssel karmaşıklık). O zaman 1960 lı
yıllardan sonra "inner point" algoritmaları geliştiriliyor.
 Hadjiyan  ve Karmarkar tarafından geliştirilen bu algoritmalar üssel
yerine polinomsal bilgisayar zamanı alıyor. İnner point , ellipsoid
algoritmaları-nda konveks polinomun extreme noktalarında gezinmek yerine
bölge içinde
bir noktadan başlıyoruz ve sınıra doğru ilerleyip optimal değeri tam olarak
bulamasak ta ona polinomsal bilgisayar zamanı içinde istenen hata payı
içinde yaklaşabiliyoruz. Exact çözüm yerine istenen yaklaşıklıktaki bu
çözüm uygulama açısından tamamen yeterli oluyor !

Sıkıcı olmağa başlayan uzun yazımı noktalamadan once sayın Alp Eden başta
olmak üzere yakın zamanlar Türk Matematik tarihi ile ilgilenen
meslektaşlarıma
ilginç bir hususu arzedeyim.

Sayın hocam Cahit Arf sanırım hiç bir Üniversite ile bağlantılı olmadığı
bir periyotta Genel Kurmay'daki Harekat Ünitesi başkanlğına, ya da tam emin
değilim Eskişehir'deki Hava Kuvvetleri ARGE'sine danışmanlık yapmış ve
bu arada LP problemi ile ilgilenmiş. Ona doğrusal proglamlama probleminin
ne olduğunu anlatmışlar. O da bir çok problemde uyguladığı sıfırdan
başlayarak kurgulamadaki üstün yaratacılığını kullanarak LP problemi için
bir çözüm
bulmuş. Bu çözüm kayıp. Belki Gn Kur. Bşk. lığı veya Hava Kuvvetleri
arşivlerinde mevcuttur. Herhalde Simplexin bulunduğu 1947 den sonradır
çalışması  ama İnner Point algortitmalrının geliştirilmesinden önce
olabilir.

Cahit Hoca simplex ile ilgili bir makale veya kitap okumuş olamaz.
Hatırlarım
şunu söylerdi : "Ben hiç bir kitabı baştan sona okumadım. Biraz başlarım,
sonra kendim devam ederim. Bir sure sonra bakarım kitapta nereye gelmişim
diye !"

Saygılarımla,

Uluğ Çapar
-------------- next part --------------
An HTML attachment was scrubbed...
URL: <http://yunus.listweb.bilkent.edu.tr/pipermail/turkmath/attachments/20170214/215a5e67/attachment-0001.html>